Görevsizlik itirazı ne zamana kadar yapılabilir ?

Görevsizlik İtirazı Ne Zamana Kadar Yapılabilir? — Hukukun Ontolojik Sınırlarında Bir Sorgulama

Bir Filozofun Gözüyle Adaletin Zamanı

Zaman, adaletin hem müttefiki hem de düşmanıdır. Görevsizlik itirazı — yani bir mahkemenin, önündeki davaya bakma yetkisinin olmadığını ileri sürme hakkı — tam da bu ikilemin ortasında durur. Filozof için zaman yalnızca bir ölçüt değil, varlığın biçimidir. Hukukta ise zaman, hak arayışının sınırıdır. Peki, insanın hak arayışı zamana mı, yoksa adalete mi bağlı olmalıdır?

Bu sorunun cevabı, yalnızca yasal düzenlemelerde değil, epistemolojik ve etik düzlemlerde de aranmalıdır. Çünkü “ne zamana kadar” sorusu, bir yönüyle bilgiye (epistemolojiye), diğer yönüyle sorumluluğa (etik), en derininde ise varlığa (ontolojiye) dokunur.

—

Epistemolojik Bir Yaklaşım: Bilginin Sınırında İtiraz

Bir mahkemenin “görevli” olup olmadığını bilmek, aslında bilginin doğasıyla ilgilidir. Taraflar, yargı sisteminin karmaşık yapısında, hakikati bilgiyle ararlar. Ancak bilgi her zaman eksiktir; kimi zaman yanılgılar, kimi zaman da yasanın yoruma açık doğası, bu bilginin sınırlarını belirler. Görevsizlik itirazı bu bağlamda bir “bilme cesareti”dir. Çünkü kişi, davanın yanlış yerde görüldüğünü iddia ederek, bilgiye dair bir farkındalık sergiler.

Fakat bu farkındalık sonsuz değildir. Hukuk düzeni, bilgiyi de süreyle sınırlamıştır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na göre, görevsizlik itirazı “ilk itirazlar” arasında sayılır ve cevap dilekçesi verme süresi içinde yapılmalıdır. Yani kişi, davanın seyrine başlamadan önce, bilgiye ve bilincine sahip olmalıdır. Zira geç kalan bilgi, adaletin değil, karmaşanın sebebidir.

—

Etik Boyut: Zamanında Sorumluluk Almak

Etik açıdan bakıldığında, görevsizlik itirazı yalnızca bir hak değil, aynı zamanda bir sorumluluktur. Zamanında konuşmak, sadece hukuki değil, ahlaki bir eylemdir. İtirazı zamanında yapmayan kişi, adaletin akışını geciktirir; dolayısıyla hem kendi hakkını hem de karşı tarafın hakkını ihlal eder.

Burada Aristoteles’in “mesotes” (orta yol) öğretisi hatırlanmalıdır. Ne aşırı sessizlik ne de zamansız itiraz erdemlidir. Erdem, doğru zamanda, doğru biçimde konuşmaktır. Bu nedenle görevsizlik itirazı, bir “erdem zamanı”dır: Ne çok erken, ne de çok geç — adaletin terazisine denk düşen anda yapılmalıdır.

—

Ontolojik Derinlik: Hukukun Varlığı ve Sınırı

Ontolojik açıdan bakıldığında, “görev” kavramı hukukun varlık biçimlerinden biridir. Mahkemenin görevi, varlık gibi bölünemez bir bütünlük içerir. Bir mahkeme, varlık alanı dışında bir konuda hüküm verdiğinde, ontolojik olarak “yok hükmünde” bir eylemde bulunur. Bu nedenle görevsizlik itirazı, varlığın sınırlarını koruma çabasıdır.

Fakat bu sınır, sonsuz değildir. Hukuk, ontolojisini süreyle korur. Eğer taraf, bu sınırları belirli bir zaman içinde ileri sürmezse, o varlık alanı artık kapanır. Görevsizlik itirazı yapılabilecek zaman geçtiğinde, varlık da bir anlamda “mahkeme kararında donmuş” olur. Artık hakikatin değil, hükmün zamanı başlar.

—

Hukuki Çerçeve: Ne Zamana Kadar?

Somut olarak ifade etmek gerekirse; görevsizlik itirazı, Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 116 ve madde 114 uyarınca bir “ilk itiraz”dır. Bu itiraz, cevap dilekçesi süresi içinde, yani davalı tarafın savunmasını sunduğu ilk aşamada yapılmalıdır. Süresi geçtikten sonra yapılan itiraz, artık dinlenmez.

Ancak mahkemenin görevli olup olmadığı kamu düzenine ilişkinse, bu durum istisna teşkil eder. Yani mahkeme, tarafların itirazı olmasa bile, görevsiz olduğunu kendiliğinden tespit edebilir. Bu da hukukun ontolojik kendi bilincidir; varlık kendini korur.

—

Düşünsel Bir Sonuç: Adaletin Zamanı mı, Zamanın Adaleti mi?

Görevsizlik itirazının süresi yalnızca yasal bir sınır değildir; adaletin zamanla olan ilişkisinin metaforudur. Bir filozof için bu durum, şu soruyu gündeme getirir:

“Adaletin gerçekleşmesi mi zamana bağlıdır, yoksa zaman mı adaletin bir tezahürüdür?”

Zamanında yapılmayan bir itiraz, belki hukuken geçersizdir; fakat felsefi düzlemde, insanın geç kalmış farkındalığının sembolüdür. Adalet, yalnızca yasal bir süreç değil, varlığın kendiyle yüzleşmesidir.

O hâlde sormak gerekir: Görevsizlik itirazını zamanında yapmak mı adil olandır, yoksa adaletin kendisi mi zamanı anlamlı kılar?